Cukierman Icchak, pseud. Antek (1915 Wilno – 1981 kibuc Lochamej ha-Getaot, hebr., kibuc im. Bojowników Gett) – syjonista, działacz He-Chaluc, członek Dror, współzałożyciel i jeden z przywódców Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB) w getcie warszawskim, uczestnik powstania warszawskiego w 1944 r.; mąż Cywii Lubetkin (1914–1978); współzałożyciel kibucu im. Bojowników Gett w Galilei.

Cukierman wychowywał się i kształcił w Wilnie. Ukończył siedmioklasową religijną szkołę podstawową Ezra, pozostającą pod silnym wpływem organizacji Mizrachi, z językiem wykładowym jidysz. W 1933 r. ukończył gimnazjum hebrajskie. Biegle posługiwał się trzema językami: polskim, jidysz i hebrajskim. Od najmłodszych lat był syjonistą. W wieku gimnazjalnym działał w młodzieżowych ruchach syjonistycznych He-Chaluc (hebr., Pionier) oraz He-Chaluc ha-Cair (hebr., Młody Pionier). Po ukończeniu gimnazjum złożył podanie na Uniwersytet Wileński i wysłał dokumenty do Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, gdzie został przyjęty. Studiów jednak nie podjął. W Wilnie wstąpił do kibucu przy ul. Subocz i założył mały oddział He-Chaluc ha-Cair. Na polecenie władz organizacji w 1936 r. przyjechał do Warszawy, gdzie szkolił się na farmie przygotowawczej dla przyszłych pionierów (hebr. hachszara) w Grochowie pod Warszawą. Następnie mieszkał w komunie przy ul. Dzielnej 34 w Warszawie. W 1937 r. został członkiem Komitetu Centralnego He-Chaluc ha-Cair, a w 1938 r. objął funkcję sekretarza generalnego (jednego z dwóch) organizacji połączonej Dror–He-Chaluc.

Wybuch wojny zastał Cukiermana w Klewaniu, wiosce pod Równem na Wołyniu, gdzie współorganizował seminaria He-Chaluc ha-Cair, a następnie zjednoczonego ruchu Frajhajt–he-Chaluc ha-Cair (jid., Wolność – hebr., Młody Pionier). Stamtąd przedostał się do rodzinnego Wilna. Następnie na polecenie władz organizacji wyjechał do Kowla i Łucka, gdzie miał stworzyć zręby konspiracyjnego ruchu chalucowego w okupowanej przez ZSRR części Polski. 25.12.1939 r. opuścił Łuck i po wielu perypetiach, przekroczywszy nielegalnie granicę, w kwietniu 1940 r. przyjechał do Warszawy. Zgodnie z decyzją organizacji zajął się tworzeniem ruchu konspiracyjnego pod okupacją niemiecką.

Cukierman stał się jednym z przywódców podziemnego życia w getcie warszawskim. „Niestrudzony organizator, działał na wielu polach: w formowaniu organizacji, w kształtowaniu jej elity kierowniczej, w tworzeniu prasy konspiracyjnej i systemu szkolenia (w tym seminariów i regularnej szkoły), w przygotowywaniu młodzieży chalucowej do przyszłej aktywności w Palestynie[1.1]”.

Od powrotu do Warszawy do wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej 22.06.1941 r. Cukierman współorganizował wysyłanie ludzi do Palestyny. Punkt tranzytowy znajdował się w Bardejowie na Słowacji. W celu sprawdzenia sytuacji w terenie wyjeżdżał dwukrotnie do Nowego Sącza. Podczas swoich podróży posługiwał się dokumentami wystawionymi na nazwiska: Antek Wilczyński, Stanisław Bagniewski i Witold Kimstaczas. Wiosną 1940 r., w święto Pesach, razem z innymi został zabrany na tydzień do obozu pracy w Kampinosie, gdzie pracował przy osuszaniu bagien.

Cukierman był członkiem powstałego w marcu 1942 r. Bloku Antyfaszystowskiego. Po rozpoczęciu tzw. Wielkiej Akcji w getcie warszawskim w lipcu 1942 r. działalność podziemna przybrała inny charakter. Oprócz działań kulturalno-oświatowych i dostarczania pomocy materialnej zaczęto myśleć o zbrojnym przeciwstawieniu się polityce okupanta. W tym celu utworzono Żydowską Organizację Bojową. Cukierman był jej współzałożycielem i członkiem sztabu. Brał także udział w tworzeniu Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN). Kiedy 18.01.1943 r. Niemcy chcieli dokonać kolejnej deportacji Żydów z getta, napotkali zbrojny opór ze strony ŻOB. Cukierman brał udział w walkach jako dowódca grupy przy ul. Zamenhofa, Miłej i na Stawkach. Od stycznia do kwietnia 1943 r. był dowódcą jednego z trzech sektorów, na które getto zostało podzielone przez członków ŻOB.

Od 13.04.1943 r., kiedy to aresztowano Ariego Wilnera, Cukierman przebywał po tzw. aryjskiej stronie miasta jako przedstawiciel ŻOB. Do jego zadań należało przywrócenie łączności z kierowniczymi ośrodkami polskiego podziemia. Nie wrócił do getta podczas powstania, pozostał komendantem ŻOB po „aryjskiej stronie”. Kiedy z getta wydostali się Zalman Frydrych, pseud. Zygmunt (członek Bundu i ŻOB), oraz Kazik Ratajzer (Symcha Ratajzer-Rotem, pseud. Kazik, członek ŻOB i organizacji politycznej Akiwa), razem z nimi zorganizował przerzucenie kanałami grupy bojowników z getta, których przewieziono do lasu w okolice Łomianek.

Po upadku powstania w getcie Cukierman pozostał w Warszawie i pomagał w ratowaniu ocalałych Żydów. Razem z innymi bojownikami, którzy przeżyli powstanie, brał czynny udział w działalności ŻKN. Redagował raporty podziemia wysyłane do krajów zachodnich. Dzięki kanałom przerzutowym Armii Krajowej raport Cukiermana z działalności ŻOB, napisany w marcu 1944 r., został przekazany w maju do Londynu. Kiedy w sierpniu 1944 r. wybuchło powstanie warszawskie, Cukierman dowodził grupą ŻOB w oddziałach Armii Ludowej. Walczył na Starówce i Żoliborzu.

Po wyzwoleniu Warszawy od stycznia 1945 r. Cukierman i jego żona Cywia brali udział w odbudowie ruchu syjonistycznego wśród ocalonych. Razem z innymi chalucami (z hebr., pionierami) zamieszkali w kamienicy przy ul. Poznańskiej 58 (miejsce to nazywali kibucem przy Poznańskiej). Obydwoje zostali członkami Prezydium Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Cukierman razem z Adolfem Bermanem wystąpił do władz Polski o umożliwienie Żydom legalnej emigracji do Palestyny. Uczestniczył również w organizowaniu nielegalnej emigracji z Polski do Palestyny, tzw. brichy (hebr., ucieczki). Sam wyemigrował z Polski wczesną wiosną 1947 roku.

W 1949 r. Cukierman i jego żona byli współzałożycielami kibucu Bojowników Gett w Galilei oraz Muzeum Bojowników Gett im. Icchaka Kacenelsona (hebr. Bejt Lochamej ha-Getaot), gdzie co roku 19 kwietnia organizowano obchody kolejnych rocznic wybuchu powstania w getcie warszawskim. Muzeum ma za zadanie utrwalić pamięć o zagładzie i o bohaterstwie Żydów dla przyszłych pokoleń.

W 1961 r. Cukierman został powołany na świadka w procesie Adolfa Eichmanna w Jerozolimie. Swoje wojenne przeżycia opisał w książce Nadmiar pamięci (siedem owych lat). Wspomnienia 1939–1946 (2000).

Tak po latach wspominał Cukiermana przyjaciel z czasów getta warszawskiego i wspólnej walki w szeregach ŻOB, Marek Edelman:

„Miał duszę poety. Nocami opowiadał bajki. Sam je wymyślał. […] Znał na pamięć wszystkie wiersze Icchaka Lejbusza Pereca […] i połowę utworów Juliusza Słowackiego. Obu jednako cenił. […] Już po powstaniu w getcie, w naszym konspiracyjnym mieszkaniu na Komitetowej w Warszawie, niezależnie od tego co się działo, żeby nas uspokoić, kładł się na łóżku i swym pięknym głosem recytował Anhellego. Albo Pereca w jidysz.

Był człowiekiem romantycznym. Pisał listy do swych przyjaciół w obozach koncentracyjnych. Musiał w nich przemycać pewne informacje, ale poza tym były to listy pełne romantyzmu, kwiatów, miłości. Dziewczyny szalały za nim. Był nadzwyczaj przystojny. Miał wybitny zmysł piękna. Lubił mówić nie o tym, co akurat się działo, ale o ludziach. […] Lubił się śmiać. Opowiadał kawały z odległych kresowych prowincji. Były głupie, ale jakoś nas rozweselały. Lubił ludzi. Nieswojo czuł się tylko wówczas, gdy trzeba było strzelać. W jego światopoglądzie strzelanie było smutną koniecznością, nie zaś czymś dobrym[1.2]”.

dr Martyna Rusiniak-Karwat

Bibliografia:

• Cukierman I. „Antek”, Nadmiar pamięci (siedem owych lat). Wspomnienia 1939–1946, red. nauk. i przedmowa M. Turski, posłowie W. Bartoszewski, Warszawa 2000.
• Grupińska A., Odczytanie Listy. Opowieści o powstańcach żydowskich, Kraków 2003.
• Gutman I., Zuckerman, Yitzhak, [w:] Encyclopedia of the Holocaust, t. 4, red. I. Gutman, New York – London 1990, ss. 1740–1743.
• Icchak Cukierman: szana le-moto. Dwarim alaw u-dwarim le-zichro, Kibuc Lochamej ha-Getaot 1983.
• Tomaszewski J., Cukierman Icchak, [w:] Żydzi w Polsce. Leksykon, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, s. 75.
• Żebrowski R., Cukierman Icchak, [w:] Polski słownik judaistyczny, t. 1, opr. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Warszawa 2003, ss 300–301.