Margolisowa Anna

Anna Margolisowa - Dane osobowe
Data urodzenia: 29 lipca 1892
Miejsce urodzenia: Warszawa
Data śmierci: 10 czerwca 1987
Miejsce śmierci: Łódź
Zawód: lekarka, współtwórczyni polskiej ftyzjopedriatrii, dyrektorka sanatorium w Łagiewnikach

Margolisowa Anna (29.07.1892, Warszawa – 10.06.1987, Łódź) – lekarka, współtwórczyni polskiej ftyzjopedriatrii, profesor nauk medycznych, dyrektorka sanatorium przeciwgruźliczego w Łagiewnikach, pedagożka.

Anna Markson urodziła się w Warszawie, w rodzinie żydowskiej, jako jedna z pięciorga dzieci kupca Haskiela (Karola) Marksona i Rebeki (Ryfki) z domu Cukierzys. Miała trzy siostry: Marię, Eugenię i Helenę oraz brata Aleksandra. Ukończyła prywatną, siedmioklasową szkołę Jadwigi Kowalczykówny w Warszawie, a do matury przystąpiła eksternistycznie w 1913 r. (w swoich życiorysach podawała, że w Moskwie lub w gimnazjum rosyjskim). Studiowała medycynę w Berlinie, Bonn, Petersburgu i Moskwie, gdzie uzyskała dyplom w 1919 roku.  W maju 1921 r. nostryfikowała go na Uniwersytecie Warszawskim. Tam też otrzymała w 1925 r. tytuł doktora wszech nauk lekarskich.

W 1921 r. poślubiła Aleksandra Margolisa, znanego łódzkiego lekarza internistę, dyrektora Miejskiego Szpitala Zakaźnego na Radogoszczu, społecznika i działacza Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego „Bund”. Jak wspominała Barbara Temkin-Bermanowa ceremonia odbyła się w Katowicach, ponieważ było to jedyne miasto, w którym można było wziąć ślub cywilny bez wcześniejszego ślubu religijnego[1.1].

Margolisowie zamieszkali w Łodzi przy ul. Przejazd (obecnie ul. J. Tuwima). Tam też mieli prywatny gabinet lekarski wyposażony w aparat rentgenowski. Niedługo przed wybuchem II wojny światowej wyprowadzili się do wilii przy ul. Mostowej (obecnie ul. Aleksandra Zelwerowicza). Doczekali się dwojga dzieci, Aliny (1922–2008) i Jana (1928–1998). Byli zamożni, mieli samochód, wyjeżdżali na wakacje za granicę, dzieci zaś wysyłali na wieś z nianią.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego gruźlica była jedną z najbardziej rozpowszechnionych chorób oraz główną przyczyną zgonów w Polsce i na świecie. Mimo tego ftyzjatria nie stanowiła jeszcze odrębnej specjalności medycznej. Chorymi na gruźlicę opiekowali się interniści i pediatrzy, często zatrudnieni w sanatoriach i prewentoriach. Pierwsze podręczniki do nauki ftyzjatrii napisali prof. Alfred Sokołowski i łódzki lekarz Seweryn Sterling – twórca sieci placówek zwalczania gruźlicy w Łodzi i pionier szczepień przeciwgruźliczych. Wokół tak wybitnego lekarza gromadzili się uczniowie. Wśród nich dr Aleksander Margolis, a wkrótce także jego żona Anna, która dokształcała się w zakresie pediatrii za granicą, m.in. przez 9 miesięcy w Wiedniu u prof. Clemensa Petera von Pirqueta (1924), pół roku uczyła się radiologii w wiedeńskim Instytucie prof. Guido Holzknechta (1926), odbyła też staż w Berlinie. W Polsce uczyła się nowoczesnej ftyzjatrii i radiologii na kursach organizowanych przez Towarzystwo Radiologów Polskich.

Jej późniejsza uczennica, dr Irena Kazanek wspominała:

„Dr Margolisowa doskonale znała i rozumiała społeczną wagę zwalczania gruźlicy i dlatego poza szpitalem pracowała równolegle z całym poświęceniem w Sekcji do Walki z Gruźlicą w przy Wydziale Zdrowotności Publicznej Magistratu m. Łodzi na stanowisku pediatry i rentgenologa”.

Lekarzem naczelnym tej sekcji był wspomniany już prof. Sterling, jej mistrz i nauczyciel. W 1924 r. zorganizowała w Łodzi akcję szczepień noworodków jako najpewniejszego sposobu zapobiegania gruźlicy. 

Pracę zawodową rozpoczęła w 1919 r. jako lekarz chorób dziecięcych w Szpitalu Pediatrycznym im. Anny Marii w Łodzi (obecnie Szpital im. dr. Janusza Korczaka) pod kierownictwem dr Henryki Frenklowej. Początkowo była tzw. lekarzem miejscowym w oddziale wewnętrznym, później prowadziła 50-łóżkowy oddział niemowlęcy, którego była współorganizatorką i ordynatorką. Szybko stał się on pierwszym w Polsce oddziałem leczącym chore na gruźlicę niemowlęta oraz dzieci cierpiące na gruźlicze zapalenie opon mózgowych i mózgu. W latach 1932–1939 pełniła też funkcję konsultantki w Sanatorium dla dzieci w Łagiewnikach.

Anna Margolisowa ( z prawej strony) z personelem sanatorium w Łagiewnikach. Zdjęcie z archiwum rodzinnego Anny Edelman i Aleksandra Edelmana.

Wybuch wojny zastał Margolisów w Łodzi, Aleksander został aresztowany w ramach tzw. Intelligenzaktion Litzmannstadt w listopadzie 1939 r. i osadzony w obozie przejściowym na Radogoszczu (budynek dawnej fabryki Michała Glazera), gdzie był torturowany. Został rozstrzelany w 12 grudnia 1939 r. w lesie lućmierskim k. Zgierza wraz z wieloma innymi uwięzionymi podczas tej akcji. Dr Anna Margolisowa dowiedziała się o śmierci męża dopiero po wojnie. Pomimo, że żyła nadzieją na powrót męża do domu postanowiła umieścić dzieci u siostry w Warszawie. Wcielona do Rzeszy Łódź stawała się zbyt niebezpiecznym miejscem do życia.  

Siedemnastoletnia Alina z jedenastoletnim Jankiem przyjechali do Warszawy najprawdopodobniej w ostatnich dniach 1939 roku. Zamieszkali u ciotki Heleny Fiszhaut w jej mieszkaniu przy ul. Mokotowskiej. Dr Margolisowa opuściła Łódź w lutym. Podjęła pracę jako lekarka Domów Dziecka Związku Stowarzyszeń Opieki nad Żydowskimi Sierotami tzw. Centosu, była też konsultantką w Sanatorium dla dzieci im. Włodzimierza Medema w Miedzeszynie oraz lekarką w poradni „Kropla Mleka”. Czasem odwiedzała dzieci w Warszawie, ale na stałe pojawiła się na Mokotowskiej dopiero jesienią 1940 r., tuż przed wymuszoną wyprowadzką do getta. Anna Margolis zamieszkała z dziećmi w dwupokojowym, niewielkim mieszkaniu przy ul. Ceglanej, współdzielonym z nauczycielką języka polskiego Franciszką Szteinbergerową i jej kilkuletnim synkiem Wojtusiem.

Niestety nie zachowały się żadne dokumenty świadczące o tym, by dr Margolisowa starała się o pozwolenie na pracę w getcie, chociaż jej nazwisko figuruje na tzw. Liście lekarzy nie-aryjczyków przymusowo przesiedlonych do getta. W getcie dr Anna Margolisowa była kierowniczką ambulatorium „Kropla Mleka”, członkinią Komisji Zdrowia przy Żydowskiej Izbie Zdrowia oraz kierowała oddziałem gruźliczym w szpitalu dziecięcym Bersohnów i Baumannów przy ul. Śliskiej 51. Po utworzeniu filii szpitala w październiku 1941 r. lekarka naczelna dr Anna Braude-Hellerowa zamieszkała wraz z rodziną w budynku filii przy ul. Żelaznej 86/88, a na Śliskiej zastępowała ją właśnie dr Margolisowa. Pomimo tragicznych warunków życia w getcie lekarze prowadzili obserwacje naukowe i starali się znaleźć dostępne w tych okolicznościach sposoby na pomoc swoim pacjentom.

„W pierwszym i drugim roku getta przeprowadzałam masowe badania rentgenologiczne dzieci z zakładów zamkniętych i półzamkniętych i wyniki prac tych zreferowałam na kursie dokształcającym dla lekarzy zorganizowanym przez prof. Ludwika Hirszfelda (maszynopis tej pracy zaginął)” – pisała we własnym życiorysie dr Margolisowa. Najtrudniejszy okres pracy lekarskiej przypadł na czas wielkiej akcji deportacyjnej w lecie 1942 roku. Wówczas to dr Margolisowa pracowała w szpitalu przeniesionym z małego getta na Umschlagplatz. To właśnie tam wspólnie z młodą lekarką dr Adiną Blady-Szwajger podały ciężko chorym dzieciom morfinę, aby je uśpić. Zanim szaulisi i Niemcy weszli do szpitala, aby rozstrzelać w łóżkach chorych nienadających się do transportu, dzieci zasnęły.

Niemal niezwłocznie po przeprowadzce do getta dr Margolisowa umieściła swoją córkę w Szkole Pielęgniarstwa prowadzonej przez Lubę Blum-Bielicką[1.2]. Alina wspominała w wywiadzie jakiego udzieliła Ance Grupińskiej, że uczennice, ubrane w charakterystyczne różowe sukienki z krochmalonymi kołnierzykami i krótkim rękawem, białe fartuchy na szelki, białe czapeczki i niebieskie peleryny, wyglądały „jak różowe płatki kwiatów, może fiołków alpejskich, a w swojej jasności, czystości i pastelowej barwności sprawiały wrażenie istot nierealnych, zjaw przybyłych nie wiadomo skąd”. Te peleryny długo dość długo chroniły dziewczęta przed szykanami i łapankami. Przemierzały w tych strojach getto do miejsc, gdzie odbywały praktyki: do szpitali, do Stacji Opieki nad Matką i Dzieckiem przy ul. Śliskiej oraz do punktów dla przesiedleńców. Zapisały piękną kartę w dramatycznej historii getta z racji bezgranicznego poświęcenia dla chorych. Pomagały wszędzie, gdzie była potrzeba, idąc czasem jedynie z butelką wody lub słowami pocieszenia do oczekujących na wywiezienie do Treblinki. Wraz z rozpoczęciem deportacji także i one zaczęły trafiać na Umschlagplatz.

Alina opuściła getto po raz pierwszy po wielkiej akcji wysiedleńczej (lipiec–wrzesień 1942 r.). Zgodnie z instrukcją otrzymaną od matki, zgłosiła się do małżeństwa lekarzy Wincentego i Zofii Tomaszewiczów, mieszkających w pokoiku przy ul. Twardej. Po trzech dniach wróciła do getta z powodu tęsknoty za matką. Lekarze tzw. szpitala szczątkowego mieszkali wówczas przy ul. Gęsiej. W jednym z mieszkań na trzecim piętrze, w trzech pokoikach z kuchnią mieszkało jedenaście osób, wśród nich dr Anna Margolisowa z córką, dr Helena Keilson z rodzicami, dr Adina Blady-Szwajger i Marek Edelman, wówczas goniec szpitalny. Mieli początkowo nadzieję, że z uwagi na swój zawód mają szansę przeżyć jako „użyteczni”. Alina Margolis-Edelman pisała w wydanych w 2011 r. wspomnieniach: „W jednej oficynie tego domu umieszczono personel, a w drugiej, naprzeciwko – chorych. (…) na wszystkich drzwiach mieszkań wisiały kartki: dr Wohl, dr Penson, doktor, doktor, doktor…. Nie zabezpieczało to nikogo przed niczym”.

Dr Margolisowa zdawała sobie sprawę z narastającego zagrożenia. Po raz drugi wysłała córkę na tzw. stronę aryjską 18 stycznia 1943 roku. Tym razem Alina udała się do Janiny Kapuścińskiej, żony prof. Stanisława Kapuścińskiego, mieszkającej przy ul. Wilczej 10. Tam ukrywała się około trzech tygodni. Profesorowa załatwiła Alinie „aryjskie papiery” na nazwisko „Alicja Zacharczyk” i zorganizowała kolejne schronienie[1.3]. Ośmioletniego Olka dr Margolisowa ukryła w sierocińcu „Nasz Dom”, założonym przez Marynę Falską i Janusza Korczaka, skąd trafił do zakonu w Zakopanem.

W getcie pracowała także jej młodsza siostra dr Maria Jelenkiewicz (1898–1942), hematolożka, która zmarła w styczniu 1942 r. z powodu tyfusu plamistego. Osierociła siedmioletnią córeczkę Janinę, którą dr Margolisowa zaopiekowała się po śmierci matki, także dla niej znajdując schronienie po tzw. stronie aryjskiej. Najmłodsza siostra, Eugenia Pańska, została wywieziona do niemieckiego obozu zagłady w Treblince ze swoja trzyletnią córeczką Wandą. Dr Margolisowa chciała zabrać Wandę z Umschlagplatzu, ale siostra się nie zgodziła. Matka Anny, Rebeka Marksonowa zginęła w getcie, postrzelona w głowę.

Pomimo tych wszystkich strat dr Margolisowa pracowała niestrudzenie, tak długo jak istniał szpital w getcie. Wyszła z getta tuż przed wybuchem powstania. Początkowo pracowała jako pomoc do dzieci, następnie zamieszkała u Stefanii Sempołowskiej, pełniąc funkcję jej osobistej pielęgniarki pod przybranym nazwiskiem Anna Przybyszewska, później Anna Zacharska. Dr Margolisowa była w tym czasie zaangażowane w działania Żegoty polegające na rozprowadzaniu pieniędzy dla ukrywających się Żydów. 

Po wybuchu powstania warszawskiego, dr Margolisowa została ewakuowana z Warszawy do obozu przejściowego w Pruszkowie. Tam jako „siostra Anna” pracowała w charakterze pielęgniarki w ambulatorium obozowym. Alina wspominała podczas konferencji wspomnieniowej następująco:

„Moja dzielna mama pracowała jako pielęgniarka w obozie w Pruszkowie, ubrana zawsze w strój niemieckiej Schwester, zawsze w czepku na głowie, który chował jej czarne włosy. Zajmowała się wyprowadzaniem ludzi z obozu, żeby uchronić ich przed wywiezieniem do Niemiec. (…) Tu w obozie, była bardzo znana, mnóstwo ludzi przychodziło do niej ze swoimi sprawami i jakoś nikomu nie wpadło do głowy, kim była naprawdę”.

Była też jedną z osób organizujących pomoc dla Żydów ukrywających się w piwnicy przy ul. Promyka w Warszawie. W obozie w Pruszkowie dr Margolisowa spotkała córkę swojej siostry Heleny Fiszhaut – Elżbietę. Wydostała siostrzenicę z obozu i umieściła ją w mieszkaniu w Grodzisku. Od września do grudnia 1944 r. pracowała w tzw. obozie szpitalnym w zakładach akumulatorowych „Tudor” w Piastowie. Najszybciej, jak to było możliwe, dr Anna Margolisowa powróciła do wyzwolonej Łodzi. Początkowo prowadziła przychodnię przeciwgruźliczą przy ul. Moniuszki 7, od lutego 1945 r. wróciła do pracy w Szpitalu Anny Marii, aby 1 września 1946 r. rozpocząć pracę jako dyrektorka Sanatorium Przeciwgruźliczego w Łagiewnikach.

W 1946 r. odsetek zakażonych gruźlicą dorosłych sięgał 90%, chorowała połowa dzieci w wieku przedszkolnym. W czerwcu 1946 r. odbyło sią w Bukowcu koło Kowar na Dolnym Śląsku pierwsze powojenne zebranie członków Zrzeszenia Dyrektorów Sanatoriów Przeciwgruźliczych. Dr Margolisowa mówiła podczas dyskusji: „Celowa jest rozbudowa sanatoriów dziecięcych w terenie miejscowym. W obecnym powojennym materiale klinicznym stwierdza się wzrost postaci otwartych rozmiękających. Konieczne jest również ze względów wychowawczych stworzenie ośrodków pracy dla młodocianych rekonwalescentów”. To właśnie świadomość, że dziecko chore na gruźlice spędza w sanatorium wiele miesięcy, jeśli nie lat, skłoniła dr Margolisową do utworzenia pierwszej szkoły kształcącej dzieci przebywające w sanatorium.

Doktor Anna Margolisowa siedząca za stołem, pisząca na maszynie. Rok 1975. Fot. Aleksander Edelman.

Była autorką kilkudziesięciu prac naukowych oraz rozdziałów w podręcznikach pediatrii. W 1955 r. został jej nadany tytuł profesora nadzwyczajnego. W 1957 r. prof. Franciszek Redlich zaproponował jej, aby wzięła udział w konkursie na ordynatora I Katedry Pediatrii Akademii Medycznej w Łodzi. Odmówiła, tłumacząc się względami zdrowotnymi. Kierowała sanatorium łagiewnickim do 1963 roku. Przez kolejne dwa lata pełniła jeszcze funkcję konsultantki. Równocześnie pracowała w poradniach przeciwgruźliczych. Współpracowała z Instytutem Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie, Centrum Doskonalenia Zawodowego Lekarzy, Izbą Lekarską, licznymi towarzystwami naukowymi polskimi i zagranicznymi.

Była współtwórczynią ustawy przeciwgruźliczej i członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Ftyzjopneumologicznego. Wykształciła liczną grupę lekarzy ftyzjopediatrów. W środowisku lekarskim mówiono o „szkole Łagiewnickiej” a uczennice prof. Margolisowej nazywano „margolisankami”.

Jak wspominała dr Kazanek, „prof. Margolisowa pracowała przede wszystkim z młodymi, niedoświadczonymi lekarzami, którzy najczęściej przychodzili do pracy tuż po ukończeniu studiów lekarskich. Musiała uczyć ich pracy lekarskiej od podstaw i temu poświęcała ogromnie dużo czasu. Była bardzo wymagająca, surowa, nigdy nie przepuściła płazem żadnego zawodowego potknięcia lub zaniedbania. Uczyła nas uczciwości lekarskiej, odwagi w przyznawaniu się do błędów, rzetelności w pracy, bezinteresowności oraz właściwego stosunku do dzieci i ich opiekunów”.[1.4].

Będąc na emeryturze odbyła podróż dookoła świata. Interesowała się literaturą, malarstwem, kuchnią, modą i tańcem. 

Anna Margolis była laureatką wielu odznaczeń: Orderu Sztandaru Pracy II klasy, Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski, Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1950), Odznaki honorowej „Za wzorową pracę w służbie zdrowia” (1950), Medalu 10-lecia Polski Ludowej (13 stycznia 1955).

Zmarła 10 czerwca 1987 r. w Łodzi. Została pochowana na cmentarzu komunalnym na Dołach.

Wybrane prace naukowe

  • Margolis A., Rola przychodni w walce z gruźlicą wieku szkolnego, „Polska Gazeta Lekarska” 1925, nr 41.
  • Margolis A., Szczepienia ochronne przeciw gruźlic, „Polska Gazeta Lekarska” 1926, nr 36.
  • Margolis A., Wlewanie dootrzewnowe u niemowląt, „Pediatria Polska” 1925, nr 6.
  • Margolis A, Frenklowa H., Badania nad odczynem rozpoznawczym Dick’a u dzieci. „Polska Gazeta Lekarska” 1926, nr 16.
  • Margolis A, Frenklowa H., Przebieg i wyniki leczenia ropniaków opłucnej u dzieci ma podstawie przypadków spostrzeganych w szpitalu Anny Marii w Łodzi od r. 1911-1931, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1931, nr 33.
  • Margolis A., Przyczynek do kliniki przewlekłej prosówki płuc u dzieci, „Polska Gazeta Lekarska”, 1933, nr 33-34.
  • Margolis A, Frenklowa H., Ropne wysięki opłucnej u dzieci, Polskie Monografie i Wykłady Kliniczne z Dziedziny Pediatrji, Warszawa 1934.
  • Margolis A., Reiterowski H., O odmie leczniczej obustronnej, „Gruźlica” 1935, nr 1.
  • Margolis A., Mogilnicki T., Gruźlica u dzieci do 2-ch lat na podstawie materiału oddziału gruźliczego Szpitala Anny Marii w Łodzi, „Pediatria Polska” 1938, nr 6.
  • Margolis A., Ostrowska A., O szczepieniach przeciwgruźliczych metodą BCG, przeprowadzonych przez poradnie Miejskiej Sekcji Walki z Gruźlicą w Łodzi, „Dziennik Zarządu Miejskiego w Łodzi” 1938, nr 5.
  • Margolis A., Tennenbaum A., Follak A., Dziesięć lat stosowania ambulatoryjnego odmy sztucznej w Sekcji Walki z Gruźlicą Zarządu Miejskiego w Łodzi, „Dziennik Zarządu Miejskiego w Łodzi, 1938, nr 5.
  • Margolis A., O zakładach zapobiegawczo-leczniczych w walce z gruźlicą dziecięca w Łodzi. „Głos Służby Zdrowia” 1947, z. 1.
  • Margolis A., Sobis Cz., O potrzebie wprowadzenia rozpoznania rozedmy obturacyjnej, „Pediatria Polska”, 1948, nr 4.
  • Margolis A., Sobis Cz., Rola niedodmy w powstawaniu marskości, „Pediatria Polska” 1948, nr 4.
  • Margolis A., Rola węzłów w patogenezie gruźlicy płuc u dzieci i młodocianych, „Pediatria Polska” 1950, nr 12.
  • Margolis, Czy można rozpoznać przebicie węzłów do oskrzeli bez bronchoskopii? „Pediatria Polska” 1949, nr 7.
  • Margolis, Świdowska I., Podobieństwa i różnice między gruźlicą dzieci i gruźlicą dorosłych, XI Zjazd Przeciwgruźliczy, Warszawa 1953.
  • Margolis, Jusowa K., Kuberski Z., Radzikowska H., Ocena elektroencefalograficzna i neurologiczna wyników leczenia gruźliczego zapalenia mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci, „Neurologia, Neurochirurgia i Psychiatria Polska” 1956 nr 2.
  • Margolis, Press J., Wilkowa M., Walewska E., Dembska K., Uszkodzenie neurologiczne, charakterologiczne i psychiczne u dzieci po przebytym gruźliczym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, „Gruźlica 1957, nr 7.

Podziękowanie

Powstanie niniejszego biogramu nie byłoby możliwe bez pomocy merytorycznej prof. Izabeli Wagner oraz życzliwości wnuków dr Anny Margolisowej – Anny i Aleksandra Edelmanów, którzy udostępnili mi skany dokumentów znajdujących się w ich archiwum rodzinnym.

dr hab. n. hum. dr n. med. Maria Ciesielska

 

Bibliografia

  • Ciesielska M., Lekarze getta warszawskiego, Warszawa 2018;
  • Grupińska A., Wywiad z Aliną Margolis-Edelman Myśmy tam żyły jak w jakimś azylu, „Tygodnik Powszechny” 9.0.5.2004. [online] https://www.tygodnikpowszechny.pl/mysmy-tam-zyly-jak-w-jakims-azylu-125305 [dostęp: 09.09.2024];
  • Margolis-Edelman Alina, Profesor Anna Margolisowa. Archiwum rodzinne Anny i Aleksandra Edelmanów;
  • Margolis A., Życiorysy, oba bez daty. Archiwum rodzinne Anny i Aleksandra Edelmanów;
  • Margolis-Edelman A., Ala z "Elementarza", Warszawa 2011;
  • Mazur-Janik E., Warunki życia, choroby i opieka medyczna w getcie łódzkim, 1940-1944, Rozprawa doktorska przeprowadzona na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Medycznego w Łodzi pod kierunkiem prof. dr. hab. n. med. Jerzego Supadego. Łódź, Warszawa 2017;
  • Mielnikiewicz O., Margolis-Edelman Alina, [online] https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/193197-margolis-edelman-alina [dostęp: 10.09.2024];
  • Kopia dyplomu doktora wszech nauk lekarskich Anny Margolis datowana na 24 stycznia 1925 roku. Archiwum rodzinne Anny i Aleksandra Edelmanów;
  • Referat wygłoszony przez Irenę Kazanek 16 grudnia 1989 r. podczas Regionalnych Dni Ftizjopneumonologicznych w Łodzi. Archiwum rodzinne Anny i Aleksandra Edelmanów;
  • Rocznik Lekarski 1938 roku i Urzędowy Spis lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów, felczerów, pielęgniarek, położnych uprawnionych i samodzielnych techników dentystycznych, Warszawa 1939;
  • Rocznik Lekarski Rzeczypospolitej Polskiej na rok 1938, Warszawa 1938;
  • Rytlowa J., Historia pomocy. Elżbieta Fiszhaut (Stanisława Matusik), Elżbieta Górska, Elisabeth Gorski i jej matka Helena Fiszhaut (Józefa Kalińska) – Ocalone, [online] https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/wasze-opowiesci/elzbieta-fiszhaut-stanislawa-matusik-elzbieta-gorska-elisabeth-gorski-i-jej-matka-helena-fiszhaut-jozefa-kalinska-ocalone [dostęp: 10.09.2024];
  • Szczepaniak , „Czekali na mnie”. Historia pomocy udzielonej Alinie Margolis-Edelman przez Wincentego i Zofię Tomaszewiczów [online] https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/czekali-na-mnie-historia-pomocy-udzielonej-alinie-margolisedelman-przez-wincentego-i-zofie-tomaszewiczow [dostęp: 10.09.2024];
  • Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Lista lekarzy nie-aryjczyków. Na kopii dokumentu widnieje najprawdopodobniej sygnatura innego archiwum 806/I/94. Brak informacji, skąd pochodzi kopia. Poniższa lista obejmuje jedynie imiona i nazwiska wyszczególnionych osób. Dokument datowany jest na 1 maja 1940 r. Poz. 426 Margolis Anna.
  • Wywiad Elżbiety Fiszhaut dla USC Shoah Foundation 23438 Elizabeth Gorski.
  • Wywiad Aliny Margolis-Edelman dla USC Shoah Foundation 21297 Alina Margolis-Edelman.
  • Sprawozdanie XVI Zebranie Zrzeszenia Dyrektorów Sanatoriów Przeciwgruźliczych „Gruźlica” 1946, t. 15, nr 34, s. 342 (bez autora).
  • Wagner I., Alina Margolis-Edelman – Pediatra Świata. Z warszawskiego getta do misji humanitarnych w Azji, Ameryce Południowej, Afryce i Europie – biografia (w druku). Warszawa 2025.

 

 

Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.

 

 

 

Drukuj
Przypisy
  • [1.1] Wspominała o tym taże córka Alina [w] Margolis-Edelman A., Ala z „Elementarza”, Warszawa 2011, s. 14
  • [1.2] W początkowym okresie okupacji szkoła mieściła się w budynku administracyjnym Szpitala Starozakonnych na Czystem. Po utworzeniu getta, w listopadzie 1940 r. szkoła, wraz z internatem, musiała przeprowadzić się na jego teren. Na nową siedzibę udało się pozyskać od Gminy Żydowskiej budynek Ubezpieczalni Społecznej u zbiegu ulic Mariańskiej 1 i Pańskiej 34.
  • [1.3] Podczas powstania w getcie warszawskim Alina wzięła udział w walkach jako łączniczka Żydowskiej Organizacji Bojowej (1943). Uczestniczyła także w powstaniu warszawskim (1944). Wyszła kanałami do Śródmieścia, następnie trafiła do Grodziska, gdzie doczekała końca wojny.
  • [1.4] Referat wygłoszony przez Irenę Kazanek 16 grudnia 1989 r. podczas Regionalnych Dni Ftizjopneumonologicznych w Łodzi. Archiwum rodzinne Anny i Aleksandra Edelmanów;
In order to properly print this page, please use dedicated print button.